Posted on

Natagora et l’éolien

« Mais, plus récentes et totalement inacceptables, sont les installations d’éoliennes en forêt. Car, oui, aujourd’hui, on grignote des forêts en Région wallonne pour installer des éoliennes ! » C’est Natagora qui l’écrit sur son portail, caractères gras et point d’exclamation inclus. Auraient-ils vu la lumière en 2020, ces protecteurs (f/m) de la nature autoproclamés wallons et bruxellois ? L’implantation de zonings éoliens en forêt n’est pourtant pas un phénomène récent. Mais quand EDF Luminus et la commune de Lierneux décidèrent en 2015 de déboiser six hectares pour l’implantation de six éoliennes, on ne les a pas entendus.

Selon Natagora il est essentiel que les luttes contre le réchauffement climatique et contre l’érosion de la biodiversité soient menées conjointement. « Et c’est là où le bât blesse. » Pour ce qui est des ambitions climatiques (= énergétiques) de la Région wallonne, l’organisation constate : « De nombreux projets éoliens émergent un peu partout sur le territoire. Le Plan air climat énergie wallon (PACE) 2030 prévoit d’atteindre une production d’électricité éolienne de 4 600 GWh/an à l’horizon 2030. Aujourd’hui, la production atteint 3 115 GWh/an. Si tous les projets soumis venaient à se réaliser, on atteindrait un total de 7 270 GWh/an. Tous ne verront bien sûr pas le jour, mais on a largement de quoi atteindre les objectifs 2030. »

Or, la construction de zonings éoliens a, toujours selon Natagora, un impact certain non seulement en ce qui concerne des questions paysagères, de bruit ou d’effets stroboscopiques, mais également en matière de protection de la biodiversité. Et de s’étendre un peu sur les menaces pour les oiseaux des plaines, pour le milan (en Haute Ardenne – où d’ailleurs Lierneux est situé), pour les chauves-souris, … Mais aussi sur le sol l’implantation de zonings éoliens a une emprise non négligeable : « Au-delà de la nécessaire préservation d’un cortège d’espèces fragilisées par la présence d’éoliennes, il est important de prendre également en compte l’emprise des parcs éoliens sur le sol. Au-delà des quelques mètres carrés nécessaire à l’implantation d’un mât, il faut imaginer les zones de sécurité et le charroi généré par le montage, l’utilisation et l’entretien des infrastructures. [-] Mais, plus récentes et totalement inacceptables, sont les installations d’éoliennes en forêt. Car, oui, aujourd’hui, on grignote des forêts en Région wallonne pour installer des éoliennes ! Cette artificialisation a des impacts sur la forêt en tant que paysage et espace naturel : création de route et de zones techniques rompant la tranquillité et l’unité des massifs, installation permanente de grandes infrastructures affectant les paysages, compaction des sols forestiers, risque d’apport d’espèces invasives, mortalité directe de certaines espèces, perte d’habitats pour d’autres. »

Il y a quoi de neuf là ? Si l’on avait écouté un peu les riverains et les populations touchées, l’organisation aurait pu savoir tout cela depuis des années. Pour la commodité les auteurs oublient d’ailleurs de mentionner les effets dévastateurs sur la qualité de vie des riverains.

Le texte conclut : « Bref, ce qui pourrait ressembler ici à un réquisitoire contre les éoliennes n’est en fait qu’une objectivation de leurs impacts. Natagora ne s’oppose pas à l’éolien, loin de là. À l’heure actuelle, nous n’avons d’ailleurs intenté de procédure juridique que dans trois dossiers sur les trente-deux projets en recours comptabilisés au 31 décembre 2019. Par contre, nous réclamons ardemment un cadre de référence réglementaire. Au-delà des questions de biodiversité, la situation est aujourd’hui tout à fait chaotique. Chaque situation fait s’opposer, au cas par cas, spéculateurs (belges ou étrangers), coopératives citoyennes, voisins, communes et associations de protection de la biodiversité.

Pour minimiser les impacts sur la biodiversité, il est impératif de s’éloigner des sites sensibles. Et une planification à l’échelle régionale est indispensable pour prendre en compte les effets cumulés des projets. Mais dès qu’une tentative de cartographie positive voit le jour, des pressions énormes montent des pouvoirs locaux pour ne pas voir s’implanter des parcs sur les territoires qu’ils gèrent. D’autres communes, moins regardantes, empochent donc des sommes rondelettes pour l’implantation anarchique de parcs en mauvaise situation. Il est plus qu’urgent que le politique remette sur le métier la planification du développement éolien, comme commencé en 2013. C’est pour Natagora la seule façon de concilier l’atteinte des objectifs énergétiques et des objectifs biodiversité. Tant que cela ne sera pas fait, il ne sera plus possible, à qui que ce soit, de motiver adéquatement un projet éolien. »

Un cadre de référence, il y en a un, datant de 2013 et déterminant les critères à respecter pour l’implantation d’éoliennes ; mais comme les auteurs le formulent eux-mêmes, ses dispositions sont assez souvent « allègrement outrepassées ». Et en ce qui concerne les procédures juridiques dans lesquelles Natagora a rejoint les adversaires des zonings éoliens : le petit nombre (trois sur trente-deux) démontre déjà le peu d’engagement de l’organisation.

Dans une note, le texte mentionne qu’une de ces procédures est dirigé contre « des collectifs citoyens qui tentent de faire leur part en terme de lutte contre le réchauffement climatique ». Assez triste, dit-on, parce qu’ainsi certaines parties de la société civile sont amenées à s’opposer à d’autres. Bof, ce n’est pas parce que certains groupements se présentent en tant que collectifs citoyens ou coopératives, qu’ils ne soient pas conduits par la soif de profit à court terme, ou qu’ils ne fonctionnent comme couverture pour des entreprises énergétiques – et tout cela sur le dos des riverains et en méprisant la biodiversité et l’environnement que Natagora est censé défendre. On pourrait penser p.e. à la coopérative Courant d’Air. Dans son rapport annuel 2016 elle mentionne, à propos de sa collaboration avec Electrabel dans la construction d’un zoning éolien en forêt à Trois-Ponts, qu’elle s’engage « à faire le travail de communication nécessaire pour rallier les citoyens et les administrations au projet ». Le collectif citoyen comme alibi.

Je ne sais pas très bien quoi penser de ce texte de Natagora. Si l’on veut croire à sa sincérité, il me semble un exemple typique du trop peu, trop tard ; les humains et la biodiversité mériteraient une meilleure protection que celle qu’offre l’organisation. D’autre part, le moment de parution me fait douter de ses intentions. En novembre 2017 le Conseil d’Etat annula un arrêté wallon de 2014 qui fixait les conditions sectorielles pour l’éolien, en maintenant toutefois ses effets pour une durée de trois ans. Cette période vient à échéance cet automne, et il est donc devenu urgent pour le gouvernement wallon et les promoteurs éoliens d’établir une nouvelle réglementation des constructions éoliennes –valide cette fois-ci. L’enquête publique, qui était une conditio sine qua non pour la légalité du nouvel arrêté vient d’être close ce mi-mai. Natagora, qui ne cesse d’insister sur l’urgence d’une planification réglementaire du secteur éolien, devrait donc soutenir de tout cœur l’initiative récente du gouvernement wallon pour ce qui s’appellera dorénavant « Arrêté du Gouvernement wallon portant conditions sectorielles relatives aux parcs d’éoliennes d’une puissance totale supérieure ou égale à 0,5 MW » et « Arrêté ministériel relatif aux études acoustiques des parcs éoliens ».

Or, dans l’enquête publique ces deux projets de plan ont fait l’objet d’un commentaire très critique de la part de 49 comités locaux et de 400 personnes, qui ont contribué à ou souscrit le texte publié et soumis par l’asbl VentdeRaison – WindmetRedelijkheid. Une critique générale est que – encore une fois – les textes que le gouvernement wallon a soumis à enquête publique et les modalités de celle-ci ne répondent pas aux exigences que posent les normes européennes en matière de consultation publique « relative à l’évaluation des incidences de certains plans et programmes sur l’environnement ». Ce qui signifie : la soi-disant enquête publique était en large mesure un leurre, et en tant que tel rendra les deux arrêtés projetés légalement non valides. En conclusion pourtant, VdR-WmR est plus généreux :

Le premier document (projet de conditions sectorielles) est à rejeter. Il est notamment incomplet, partial, propose des modifications contraire au principe de standstill.

Le second document (projet d’arrêté ministériel) pourrait être accepté conditionnellement pour autant que les commentaires soient incorporés (voir commentaires détaillés) et l’aspect spécifique du bruit issu des éoliennes spécifiquement adressé.

Que va faire Natagora ? Se taire et se réjouir que le gouvernement wallon décrétera une nouvelle réglementation sur les éoliennes – même si celle-ci se débarrasse de toute participation de la population ? Or appeler à la résistance, afin de réellement contrer les attaques des promoteurs éoliens à la biodiversité et la qualité de vie des riverains ?

 

Posted on

Ethisch eten

Stel, je wil lekker en gezond eten, met respect voor de producenten ervan (de mensen, maar ook de planten en de dieren), en je wil dat het allemaal op een beetje duurzame wijze tot bij jou komt en ook nog eens de lokale gemeenschap versterkt. Bio dus? Of eerder lokale productie op de boerenmarkt of een Buurderij van Boeren & Buren? Maar ben je zeker dat dat een beetje schoon en eerlijk geproduceerd is? Dan toch maar naar de bio-supermarkt?  Of juist zo veel mogelijk de grote ketens mijden, en gaan voor de lokale middenstand, als die er nog is? Maar ja, de lokale middenstand, is dat is niet allemaal rechts-liberaal, terwijl de supermarkten nu juist een plek vormen waar laaggeschoolden nog een (deeltijd) baan kunnen vinden? En wat als jouw lekkere bio-tomaten de vrucht zijn van slavenarbeid van Afrikaanse migranten in Zuid-Italië? Of als de koteletjes, die jouw lokale producent verkoopt naast de ‘eerlijke’ producten uit haar eigen bedrijf, gewoon in een vrachtwagen zijn aangevoerd vanuit een industriële varkenshouderij in Tsjechië? En de bio-bananen uit Gran Canaria kosten haast drie keer zoveel als de ‘duurzame’ bananen die geïmporteerd worden uit god-weet-welk Zuid-Amerikaans land. Niet simpel allemaal.

Een recent voorbeeld van hoe moeilijk die idealen of criteria te combineren zijn, vind je in Frankrijk. Sinds kort mogen producenten van bio-groenten en fruit in verwarmde kassen hun producten niet meer op de markt brengen in de periode van 21 december tot 30 april. Daarmee volgt de overheid de filosofie dat de bio-productie van groenten en fruit in wezen seizoensgebonden is, en dat industriële productie ingaat tegen de geest daarvan.  Bovendien zou een kilo tomaten uit een verwarmde serre zeven keer zoveel broeikasgassen (CO2) produceren als een kilo Franse seizoenstomaten, en nog altijd vier keer zoveel als een kilo die ingevoerd wordt uit Spanje. Tegenstanders van de maatregel wijzen er op dat de consumenten toch ook in de winter tomaten zullen willen, en dat sowieso 70% van de komkommers, 69% van de courgettes en 78% van de tomaten op Franse schappen uit het buitenland komt. “In plaats van 78% zal dan 90% van de tomaten uit het buitenland komen.”

De Franse maatregel lijkt een beetje een slag in de lucht. De etikettering van bio is een Europese materie, maar de lidstaten kunnen wel beslissingen nemen inzake de productievoorwaarden. Maar dan nog. De beperking van de verkoop uit verwarmde kassen in Frankrijk belet niet dat in de winter nog steeds oververpakte groenten en fruit met een biostempel per vliegtuig aangevoerd worden uit Zuid-Amerika en Afrika. Ook in België gaat men er voorlopig van uit dat het voor het milieu slechter is groenten en fruit te kopen die buiten het seizoen hier in verwarmde serres worden geteeld, dan Europese import uit ‘natuurlijk’ producerende gebieden. De ecologische impact daarvan, via de import met vrachtwagens, zou nog altijd vijf tot twintig keer minder zijn dan die van kasproductie – maar dat geldt dus niet noodzakelijk voor de boontjes en kiwi’s die vanuit andere continenten worden ingevoerd.

Informatie, zowel over de kwaliteit als over de herkomst van de producten is dus cruciaal. Daar mangelt het nog wel eens aan, ook in de bio-supermarkten. (Een positieve uitzondering was Terrasana/Anthonissen in Antwerpen, maar dat pand is door een bouwpromotor gesloopt en de zaak is verdwenen, lijkt het.) Hoe dan ook zijn de omzetten van de bio-supermarkten te groot om alleen met lokale producenten te kunnen werken. Bovendien spelen ook daar weer de uitbuitingsmechanismen om de inkoopprijzen zo laag mogelijk te houden. Dus wanneer kwaliteit en herkomst niet op de verpakking vermeld staan, weet je vaak niet waar je bio-vlees, kaas, groenten of fruit vandaan komen. Het is maar bij toeval dat ik ontdekte dat het lamsgehakt bij Bioplanet uit Schotland kwam.

Lokaal niet-industrieel geproduceerde bio, te koop zo dicht mogelijk bij de producent (de ‘korte keten’), dat lijkt dus ideaal. In de Ardense plattelandsgemeente waar ik een aantal jaren gewoond heb, was er zo’n circuit, waarbij je vrij goed kon weten wat je kocht. Binnen een redelijke straal had je minstens drie biologische tuinders, enkele bio-zuivelfabrikanten, wat echte bakkers, een biologische voedingszaak en enkele veehouders die op niet-industriële wijze koeien, geiten en schapen hielden. Bij allemaal kon je à la ferme je inkopen doen, maar je kon ze ook treffen op het wekelijkse marktje in Vielsalm. De slager in Trois-Ponts gaf van al zijn producten aan wie ze geproduceerd had, plus het ras van varken of koe, en zelfs de lokale Delhaize hadden een redelijke bio-afdeling en duidelijke herkomstvermelding van wild en kazen. Het enige restaurant in Lierneux noemde van alle gebruikte producten de (lokale) producent.

In een beetje stad is het soms wel mogelijk enkele middenstanders te vinden die eerlijk en duurzaam geproduceerde voedingswaren aanbieden. Brussel is geen probleem, en bijvoorbeeld Oostende lijkt mij, op de schaal die die stad heeft, ook wel voorzien. Maar waar ik nu woon, in een peri-urbane zone in het noorden van het land, is het lastiger. Hier moet je kiezen. Ga je (met de auto) naar de Bioplanet (van Colruyt) om goed en bio-gecertificeerd spul te kopen waarvan je niet weet waar het vandaan komt? Word je deelnemer aan een ‘plukboerderij’? Of ga je naar de wekelijkse buurderij waar een klein aantal lokale producenten een klein aantal eigen producten verkoopt? Maar ook daar stelt zich dan het probleem van herkomst en schaal.

Neem nu Hollebeekhoeve, een producent van de allerlekkerste zuivel. Vijftig jaar geleden ontdekte ik de melk en boter van Hollebeekhoeve in zowat de eerste ‘natuurvoedingswinkel’ in Antwerpen, een zakdoek groot, op de hoek van Wolstraat en Coppenolstraat. Nooit eerder zo’n lekkere melk gedronken, verpakt in plastic zakken van een liter – altijd een heel gedoe om van zo’n lubberende zak een punt af te knippen en de inhoud dan zonder al te veel morsen in een fles te krijgen. Maar kijk vandaag naar de website van het bedrijf: Hollebeekhoeve heeft 1100 melkkoeien en verwerkt per jaar zo’n 11 miljoen liter melk. Dan ben je vermoedelijk ver weg van de gezonde koe die ‘natuurlijk’ in de wei staat te grazen; in het ergste geval is deze lekkere zuivel afkomstig van permanent mishandelde industriekoeien, zoals die in 2015 te zien waren in de gruwelijke Zembla-reportage De topsporters van de melkindustrie.

Posted on

Boerenbedrog?

Soms is er ook goed nieuws – lijkt het. Wanneer het op voedsel aankomt, neemt de tendens om lokale, duurzame of biologische producten te kopen nog steeds toe. De Belgische coöperatie Faircoop verwijst naar die trend als verklaring voor haar succes. In heel wat Belgische supermarkten (maar vooral in het Franstalige landsgedeelte, lijkt mij) zie je sinds ruime tijd haar melkproducten – melk, boter, ijs – onder de naam Fairebel. Het logo is een zwart-geel-rode koe. Advertenties in de kranten tonen steevast een glunderende boer of boerin naast zijn of haar koeien, gezellig samen in de wei naar de camera kijkend. Een duurzame en kleinschalige melkproductie, dat is waar Fairebel voor staat.

De coöperatie verkocht in 2018 zo’n 9,5 miljoen liter melk(producten), tegen nog 8,3 miljoen in 2017. En ik moet zeggen: wanneer het kon, kocht ik ook Fairebel. Om twee belangrijke redenen: de belofte dat de boeren een eerlijke prijs voor hun melk krijgen, en het lokale karakter van de productie (de Belgische koe op de verpakking).

Boeren hebben het moeilijk vandaag, dat lees je overal – en niet alleen de melkboeren. Tien jaar geleden was een dieptepunt: de prijs die de boeren kregen voor een liter melk daalde tot onder de 20 cent. Een paar jaar later, in 2015, hief de Europese Unie het systeem van de melkquota op. Familiale bedrijven konden steeds moeilijker concurreren met de grootschalige goedkope melkproductie van multinationals. Vandaag liggen de marktprijzen voor de boer tussen 33 en 35 cent de liter, genoeg om de productiekosten te dekken, maar niet voldoende om van te leven. Faircoop, dat na de crisis van 2009 werd opgericht, telt nu zo’n vijfhonderd melkveeboeren, aan wie de coöperatie 45 cent per liter garandeert voor een deel van hun productie. Dat kan, omdat de Fairebelproducten iets duurder zijn in de supermarkt dan de grote fabrieksmerken. Tot daar het argument van de eerlijke prijs.

Maar hoe gaat dat in zijn werk dan? Hier begon ik mij plots wat bedrogen te voelen met het verhaal van duurzaamheid en lokale productie. Want de melk die je bij Faircoop aan een eerlijke prijs koopt, is helemaal niet de melk die de koeien produceren die op de foto gezellig met de boer in de wei staan. Op de website klinkt het: “Voor elke liter melk verkocht onder de naam Fairebel, gaat een eerlijk inkomen naar de Faircoop coöperatie. Het ingezamelde bedrag wordt vervolgens elk jaar eerlijk herverdeeld tussen de deelnemende leden, ongeacht de omvang van hun exploitatie.” Maar de melk die je in de supermarkt koopt onder het merk Fairebel wordt gefabriceerd en verpakt door Luxlait in Luxemburg; de melk van de koeien op de advertenties gaat gewoon naar de traditionele melkfabrieken (Inza, Campina, …), aan de heersende lage marktprijzen. Met andere woorden, de iets hogere prijs voor Fairebel komt wel de boeren ten goede, maar betekent niet dat die boeren voor elke liter die hun koeien produceren ook correct betaald worden; het volume waarvoor zij een prijs van 45 cent ontvangen hangt af van hoeveel er van het merk Fairebel het afgelopen jaar verkocht is. En die Fairebelmelk komt dus helemaal niet van die boeren hun koeien. De prijs die je als consument betaalt heeft dus ook niets te maken met het feit dat je melk op een duurzame manier dicht bij huis is geproduceerd. Pas in 2020 zou Faircoop beginnen met het inzamelen van melk van een aantal coöperanten om die dan verder door Luxlait te laten verpakken.

Ik begrijp het probleem wel. Als alle coöperanten van Faircoop samen meer melk produceren dan de consumenten bereid zijn te kopen aan een correcte prijs, dan blijven zij zitten met een onverkoopbaar overschot. Dus zit er voor hen niets anders op dan een deel van hun melk te verkopen tegen de wisselende dumpingprijzen die de grote afnemers (melkfabrieken, supermarktketens) er voor willen betalen. Opdat boeren al hun melk zouden kunnen verkopen aan een prijs die hen in staat stelt ervan te leven, kan men in twee richtingen denken. Ofwel moeten boeren niet meer produceren dan wat zij aan 45 cent kunnen verkopen, ofwel moeten voldoende consumenten bereid zijn om die eerlijke prijs te betalen. Uiteindelijk ligt de verantwoordelijkheid dus toch bij de consument, want als de boer maar weinig melk verkocht krijgt aan een correcte prijs, kan hij of zij er natuurlijk ook niet van leven.

Dat brengt mij bij een ander recent bericht, over de productie en verkoop van biologisch voedsel in België. Natuurlijk, biologisch staat niet noodzakelijk voor lokale productie en korte keten, maar in ieder geval wel voor duurzaamheid en kwaliteit. Wat blijkt nu? Volgens cijfers van de sectororganisatie Biowallonie – die daarbij ook gebruik maakt van materiaal van VLAM, Vlaams Centrum voor Agro- en Visserijmarketing – zijn de Belgische consumentenuitgaven voor verse bioproducten in 2018 met 18% gestegen ten opzichte van 2017. In Wallonië gaat het om een toename van veertig procent, in Brussel om vijf procent. In het Vlaamse gewest is de consumptie gelijk gebleven. In heel België werd vorig jaar ongeveer 522 miljoen euro uitgegeven aan verse bio. De sector doet het trouwens helemaal goed in Wallonië, ook op het gebied van de productie. Volgens recente statistieken is elf procent van de Waalse landbouwoppervlakte in gebruik voor biologische teelten, in Vlaanderen is dat 1,3%.

Dat roept bij mij de vraag op of er een relatie is tussen voedselvoorkeuren en het stemgedrag tijdens de afgelopen Europese, Belgische en gewestelijke verkiezingen. Kan de kwaliteit van de voedselconsumptie in Vlaanderen een rol gespeeld hebben bij de keuze van bijna de helft van de lokale bevolking om voor fascisten te stemmen? Of omgekeerd, geven die Vlamingen niet om duurzame voedselproductie en lekker en gezond eten, juist omdat zij fascisten zijn? En kan de aandacht voor duurzaam en gezond voedsel meegespeeld hebben bij de Waalse keuze voor rode en groene partijen? Of zijn socialisten en ecolo’s meer geïnteresseerd in goed en lekker eten, dat duurzaam geproduceerd is? Dat laatste lijkt evident, maar is daarmee ook de vraag over Vlamingen, fascisten en hùn voeding beantwoord?

Posted on

Sucre

Le régime européen des quotas sucriers est venu à sa fin le 30 septembre. Pendant près de cinquante ans la quantité de sucre destiné à la nourriture était limitée sur le marché européen. On craint maintenant que, à l’instar de la suppression des quotas laitiers en 2015, cette réforme mènera à des problèmes sérieux pour les producteurs de betteraves sucrières. En effet, comme il n’y a plus de limites à la production de betteraves sucrières, beaucoup de cultivateurs ont déjà augmenté leur production cette année-ci. Pour la Belgique, on compte 64.439 ha de betteraves sucrières en 2017, soit une augmentation de plus de 14 % par rapport à 2016. En plus, 2017 semble être une bonne année pour la récolte. On s’attend donc aussi à une augmentation de la production de sucre.

Mais ces productions augmentées ont leurs conséquences : les prix sont en baisse. Fin 2016, on payait environ 500 euros par tonne de sucre de betterave ; cette année-ci le prix a baissé d’environ 28 %, jusqu’à 340-350 euros par tonne. La situation rappelle celle des agriculteurs producteurs de lait. Après la suppression des quotas, la surproduction de lait faisait baisser les prix ; des agriculteurs essayaient de neutraliser cette perte de prix par unité en produisant encore plus, ce qui mena à des prix encore plus bas, et encore plus de production, etc. … jusqu’au moment où l’on a dû constater l’existence d’un lac de lait et (encore une fois) d’une montagne de beurre.

L’argument de la Commission européenne pour supprimer les quotas sucriers est qu’une production croissante et des prix plus bas soutiendraient les producteurs de sucre européens dans leur conquête d’un plus grande partie du marché mondial. Deux remarques pourtant.

Ce ne sont pas les agriculteurs qui profiteront de ce marché grandissant. En Belgique par exemple il n’y a que deux producteurs de sucre : Iscal Sugar à Fontenoy et Tiense Suikerrafinaderij à Tirlemont. Ce sont eux qui encaissent la valeur ajoutée dans la chaîne de production sucrière.

Et puis, bien que l’UE soit le plus grand producteur mondial de sucre à base de betteraves, ce sucre ne compte que pour 20 % de la production sucrière mondiale. Les 80 % sont d’origine de canne à sucre, dont le Brésil est le premier producteur et vendeur. Le prix mondial du sucre est donc pour une bonne partie déterminée par la situation politique et économique de ce pays-là – menant récemment à une forte baisse du taux de change de la monnaie nationale, le real.

Une fois de plus, la « libéralisation » du marché pourrait se passer au dépens des producteurs de la matière première.