Op dit blog had ik het al eerder over het Parlement van de Dingen en de Ambassade van de Noordzee. Toen dus nog niet zo lang geleden een boekje verscheen dat De stem van de Noordzee heet, met als ondertitel ‘Een pleidooi voor vloeibaar denken’, was ik meteen geïnteresseerd. En inderdaad, los van twee korte en nietszeggende stukjes van Bruno Latour zijn er aardige, goed onderbouwde en inspirerende filosofische en juridische bijdragen van resp. Eva Meijer en Laura Burgers.
De bundel begint echter met een artikel van Evanne Nowak, ‘Waarom we moeten leren rouwen om ecologische ontwrichting’. Evanne Nowak wordt voorgesteld als iemand die “contemplatieve dialogen over emoties, zingeving en ecologische ontwrichting” begeleidt op festivals en in het bedrijfsleven. “Zij maakt ruimte voor gevoelens van klimaatdepressie en eco-angst” en zij beschrijft “ideeën en praktijken van ecologische rouw”. Nou, dat zal je geweten hebben.
Nowaks vertrekpunt is dat we ‘collectief’ van alles aan het verliezen zijn, en dat het publieke debat helaas te zelden gaat over “hoe alle vanzelfsprekende ideeën over ons mens-zijn, de wereld en de toekomst worden weggevaagd, en wat dit met ons doet”. “We slingeren heen en weer tussen ontkenning, ontreddering en een alarmerende oproep tot handelen.”
En zo gaat dat nog dertig bladzijden door over wat wij (?) volgens haar allemaal meemaken en (niet) doen. Over psychologen, filosofen en sociologen die “het collectieve gemoed in het antropoceen” verkennen en die de angst voor klimaatverandering “erkennen en normaliseren … in plaats van hem te relativeren of problematiseren”. Angst normaal vinden lijkt Nowak dus blijkbaar een goed idee. Ik heb altijd geleerd dat het een groot goed is vrij van angst te kunnen leven.
Nowak beschrijft hoe in de gesprekken die zij voert verlies van het diepgewortelde geloof in vooruitgang doorklinkt. Eén citaat uit een gesprek:
“Wat ik verlies in het licht van klimaatverandering is het idee van voorspelbaarheid, van een bepaalde mate van rust over wat er komen gaat. Ik verlies het vertrouwen dat mensen kiezen voor wat goed is voor al het leven op aarde, en ben bang dat ze kiezen voor individualiteit. Ik verlies naïviteit omdat ik meer wakker word en zie welke inzichten er spelen in het kapitalistische systeem.”
Naïviteit en het idee van voorspelbaarheid verliezen en tegelijk wakker worden en inzicht winnen in het kapitalistisch systeem lijken mij nou net geen verlies, maar eerder winst en intellectuele groei.
Nog wat verder citeert Nowak de Britse psychotherapeut Hilda Burke:
“Ik wil dat mensen zich depressief voelen over klimaatverandering. Dit gaat over het wegkomen van het heroïsche ‘laten we de planeet redden’, een oproep om onder de oppervlakte te kijken. Om naar binnen te keren, te reflecteren, om verdriet, verlies, wanhoop en rouw te voelen. Dit is belangrijk omdat deze gevoelens transformatieve kwaliteiten bevatten.”
Ik wil dat mensen zich depressief voelen? Ja, dat zal best, als je de kost verdient als psychotherapeut. Cultiveer dat maar, verdriet, verlies, wanhoop en rouw. De een haar depressie is de ander haar brood.
“De laatste jaren worden allerhande stappenplannen ontwikkeld om de lamgeslagen, wanhopige mens door het verdriet heen te laten bewegen, te bemoedigen en te activeren. Veerkracht en mentale weerbaarheid staan hierin voorop”, schrijft Nowak.
Hèhè, het heeft even geduurd, maar daar zijn zij, de begrippen die met ‘duurzaamheid’ wedijveren over de positie van vaakst gebruikte nietszeggende en holle term: veerkracht & weerbaarheid. In andere talen is dat één woord: résilience, resilienza, Resilienz.
In de Franstalige wereld is de populariteit van de term terug te voeren tot o.m. de werken van psychiater Boris Cyrulnik, die de afgelopen twintig jaar verschillende bestsellers heeft gepubliceerd op het terrein van de ‘persoonlijke ontwikkeling’. Résilience hoort oorspronkelijk in het vocabulaire van ingenieurs: het vermogen van bijvoorbeeld een dwarsbalk om weer zijn oorspronkelijke vorm aan te nemen nadat die gebogen is onder zware druk. Cyrulnik heeft de term overgenomen en de betekenis gegeven van “het vermogen om te slagen, om zich positief te ontwikkelen en te leven, op een sociaal acceptabele manier, en dat ondanks de stress of de tegenkantingen die normaal gezien het ernstige risico inhouden van een negatieve uitkomst”. De vraag wat structureel de oorzaak is van die stress of tegenkantingen wordt amper gesteld; belangrijk is hoe je ermee om kan gaan.
Résilience, veerkracht en weerbaarheid, zijn inmiddels ook in het Nederlands in media en politiek de woorden geworden waarmee je niks zegt, en toch de indruk kan wekken dat je alert bent. Een hilarisch Belgisch voorbeeld biedt de regionale campagne ‘De Vlaamse Veerkracht’:
Om dat relanceplan bekend te maken, start de Vlaamse overheid op 13 augustus een campagne. Die hanteert de slogan ‘Meer dan ooit’. Want meer dan ooit staan we in Vlaanderen voor een uitdaging. Die gaan we meer dan ooit in ons voordeel trekken. Met meer opleidingen dan ooit, meer cultuur dan ooit, meer welzijn dan ooit en nog veel meer (dan ooit).
Grafische elementen
Om duidelijk te maken waarin de Vlaamse Regering juist zal investeren, zetten we deze investeringen in de kijker met behulp van grafische elementen, namelijk gele accolades. Die visuele eyecatchers zoomen bijna letterlijk in op de elementen waar de Vlaamse overheid de komende jaren meer dan ooit de focus op zal leggen.
De accolades komen terug op een hele reeks advertenties, social posts en banners. Ook in het straatbeeld kom je de campagne tegen op affiches, muurstickers en zelfs in het echt. Zo kun je op de dijk van Oostende en in de luchthaven van Zaventem door enkele metershoge accolades wandelen.
De campagne moet de Vlamingen vertrouwen geven in het plan en in de toekomst. Meer dan ooit.
OK, dit is om te lachen, maar eigenlijk draait het daar dus om: niet de zaken veranderen, maar de toestand draaglijk maken. Eerst creëer je de idee dat mensen lamgeslagen en wanhopig zijn en vervolgens bied je hen stappenplannen aan voor het ontwikkelen van veerkracht en mentale weerbaarheid. Het is een therapie, typisch voor het neoliberalisme: het individu kan zichzelf eindeloos opkalefateren en verbeteren, neerslachtigheid en vermoeidheid kan je zelf, mits de goede ingesteldheid, ombuigen tot veerkracht en weerbaarheid – en de overheid gooit er wat geld tegenaan voor marketing en vormgeving.
Zolang mensen manieren blijven vinden om na een klap terug te veren naar hun oude vorm, blijven de structuren die de klap veroorzaakten onaangetast. Waarom ook niet immers? Structureel geweld en feilen worden toch opgevangen door individuele resiliëntie. Bereid je voor op de schokken die gaan komen, cultiveer je depressie en je rouw, geef er zo mogelijk een positieve draai aan met wat eco-psychologische foefjes en pas je aan. Geen weerstand, geen verzet of subversie, geen concrete alternatieven, maar adaptatie.
rivieren & meren 
Disclaimer: Ik heb de tekst van Nowak niet zelf gelezen.
Mijns inziens hangt het af van hoe je de zaak bekijkt. Uit uw artikel meen ik op te maken dat u er van uitgaat dat er handelingsvermogen is: dat we de zaken (klimaatverandering, de toekomst, …) kunnen veranderen. Tot op zeker niveau volg ik daar in. Als we collectief samen kunnen komen en, zoals het IPCC voorschijft, onmiddelijk grondige actie ondernemen dan kunnen we klimaatverandering tot een minimum beperken (+1,5°C). Het ziet er echter naar uit dat dit niet gaat gebeuren. Als het aankomt op een virus dat moet ingedijkt worden dan zijn onze overheden tot veel bereid en wordt de portefuille open getrokken. Een fenomeen bestrijden dat zich in decennia of eeuwen zal laten gelden is duidelijk nog steeds te abstract, kijk naar de laatste COP’s en hoe weinig actie daar uit voortkomt. Wat doe je dan als burger? Je kan persoonlijke verantwoordelijkheid nemen om je eigen inpact tot een minimum te beperken maar daar mee maak je nog geen kentering. De permafrost blijft smelten en China blijft hoofdzakelijk investeren in steenkool voor zijn energievoorziening. Het gevolg is een gevoel van totaal gevoel van onmacht. Een proces van rouw, voor zaken die we in de toekomst zullen verliezen, kan dit enigzins temperen of kan een strategie zijn om met deze onmacht om te gaan. U bent misschien van menig dat we deze onmacht moeten omzetten in actie en dat als we met genoeg mensen in actie komen we een verandering kunnen doorvoeren (een grass-roots beweging als het ware aangezien de verandering niet vanbovenaf komt). Deze grassroots bewegingen (XR, …) zijn er echter al en slagen er ook niet echt in om dat te bereiken.
Ik denk dat we er vrede mee gaan moeten hebben dat zaken zullen kapotgaan. Het gaat er om hoe dat we omgaan met dat verlies. We kunnen hysterisch worden of we kunnen de scherven oprapen en ‘kintsugi’ gewijs de zaken een tweede leven geven. Dit voor mij is ‘resilience’, hoe hol de term ook moge zijn.
-W
LikeLike
Beste Witold, dank voor je onderbouwde reactie.
Enerzijds deel ik je gevoel van onmacht, anderzijds denk ik dat je wel degelijk kan/moet denken in termen van weerstand, verzet en tegenmacht. Dan gaat het niet alleen om basisbewegingen (en dan heb ik het niet over het theater van XR), maar ook over een fundamentele omslag in het denken, in cultuur en economie. Zolang wij blijven geloven dat de aarde (de wereld?) een onuitputtelijke bron is om te blijven ‘groeien’, zal er natuurlijk niets fundamenteels veranderen. En dus moet juist het (politieke) systeem van het kapitalisme, dat gebaseerd is op de idee van oneindige groei – en dat overigens inmiddels wereldwijd overheerst – voortdurend in vraag worden gesteld, mentaal, praktisch, intellectueel, in individuele en groepsacties. Zelfs al leidt dat tot niets, en ‘zullen zaken kapotgaan’, dan nog zou ik willen eindigen met het idee dat ik geprobeerd heb er wat aan te doen, eerder dan mij dan maar aan te passen.
Hugo
LikeLike