de val van mussolini

Excellentie

Op dit ogenblik waarop de gehele wereld de ogen gericht houdt op U, lichtend voorbeeld van onverwoestbare kracht en granieten wil, waarin U in gestrekte en snelle pas opeenvolgende momenten van triomf en glorie behaalt, waarin de lucht zelf trilt door uw naam en klinkt als een lied, als een hymne van vertrouwen, van vreugde en van goeds, heeft U uw gedachten gewend naar dit dingetje van niets, dat geheel verloren gaat in al uw licht, in die onmetelijkheid van gedachte en actie.

U heeft gedacht aan mijn kleine hartje, hijgend en sidderend bij elk gerinkel van de telefoon, en dat de uren en de minuten telt die het gescheiden houden van het moment dat het u een beetje nader is.

Als u eens wist … Toen ik uw stem hoorde, zo zoet, zo liefdevol steeds, heb ik getrild van vreugde en emotie.

Voor deze goddelijke ogenblikken zal ik U nooit genoeg kunnen bedanken. Zelfs indien ik U dit kleine leventje van mij zou schenken, zou dat nog niet volstaan om u te bewijzen hoeveel ik van u hou. Vergeef het mij als ik U steeds smeek om mij dicht bij U te ontvangen, maar ik kan niet zo lange tijd ver van U leven. U bent meer dan mijn leven, u bent alles voor mij, en weten dat ik misschien een infinitesimale ruimte bezet in Uw hart maakt mij eindeloos gelukkig.

Het is 17 april 1936 en Claretta Petacci heeft dit briefje geschreven aan Benito Mussolini. Zij is 24 en sinds zij hem bij toeval ontmoette vier jaar eerder, probeert zij verwoed een plek in zijn leven te veroveren. Mussolini is 49 en de onbetwiste leider van de fascisten, il Duce, en de dictator (een term die hij zelf gebruikt) van Italië. Een maand na dit briefje zullen zij hun relatie consumeren en voortaan schrijft zij hem in termen van tu en amore mio. Negen jaar lang zullen zij minnaars blijven, tot het bittere eind.

De legende gaat dat, voor de dode vrouw aan haar voeten werd opgehangen, een priester een riem om haar kleding draaide, zodat haar rok niet over haar gezicht viel – en het opgewonden publiek niet te zien kreeg wat zich onder de rok bevond. Vijanden ondersteboven hangen is een oud ritueel van vernedering. De apostelen Petrus en Philippus zouden met het hoofd naar beneden zijn gekruisigd; Paulus, die Romeins staatsburger was, werd met het zwaard onthoofd. Wanneer het lichaam dat reeds gestorven is op zijn kop staat (hangt), is men doder dan dood, schrijft Dick Raaijmakers.

De vrouw is Clara Petacci, en naast haar hangen aan de balken van een benzinestation op de Piazzale Loreto in Milaan haar geliefde, Benito Mussolini, en enkele van de fascistische getrouwen die samen met hen naar Zwitserland of Oostenrijk trachtten te vluchten. Op 27 april 1945 hielden Italiaanse partizanen hen aan; de volgende dag schoten zij hen dood. De lichamen werden naar Milaan gevoerd om tentoongesteld te worden. Op sommige foto’s blijkt dat er minstens zeven lijken aan de balken van het benzinestation hangen, en dat er ook op de grond nog verschillende verminkte lichamen liggen. Dit was, zou je kunnen zeggen, de val van Mussolini.

Vijftig jaar later was er opnieuw een val van Mussolini. Die vond plaats in juni 1995 in de Westergasfabriek in Amsterdam. Daar voerden tijdens het Holland Festival acteurs het gelijknamige dertiendelige muziektheaterwerk uit van componist en ‘multimediakunstenaar’ Dick Raaijmakers. In Etcetera Nr52 schreef ik daarover:

In een enorme fabriekshal kan het publiek vanop loopbruggen volgen hoe in de diepte mensen wisselende decors bouwen met oude machines, stalen balken, takels en stellages. Telkens wanneer een decorstuk met veel herrie, gehamer en gedonder is afgewerkt, wordt het publiek tot stilte gemaand. De drank- en snoepventsters sluiten hun karretje even af, en dan speelt zich op de vloer weer een scène af van wat de verfilming zou kunnen zijn van een Hollywood-scenario dat Laurel en Hardy koppelt aan de val van Mussolini en de kruisiging van de glazenier uit De opstand in Guadalajara van Slauerhoff. De relatieve stilte bij het begin van de ‘opname’ duurt maar even; vaak gaan de scènes vergezeld van het oorverdovende geluid van valpartijen, ineenstortende steigers, overvliegende gevechtsvliegtuigen, sissende stoommachines of schetterende orkestjes. Dat gaat zo dertien keer: telkens wordt een nieuw decor gebouwd, waarin vervolgens een korte scène plaatsvindt die te maken heeft met val, rotatie en heropstanding.

Mussolini, Laurel en Hardy, Slauerhoff bij elkaar? Inderdaad, Raaijmakers gaat het minder om de (politieke) metafoor van Mussolini en zijn val, dan om het fenomeen en de mechaniek van het vallen zelf. Eerder had hij bijvoorbeeld ook al een performance gemaakt over het dodelijke fietsongeval van componist Ernest Chausson.

Die uitvoeringen in de Westergasfabriek hebben een lange voorgeschiedenis, waarvan de eerste sporen terugvoeren tot 1984. Toen publiceerde Raaijmakers in Raster 29 (het legendarische driemaandelijkse tijdschrift in boekvorm van De Bezige Bij) een stuk over ‘een nu vergeten Hollywoodproject uit 1930’: een film over de val van de toenmalige Italiaanse dictator en fascistenleider Benito Mussolini. (Het is duidelijk dat er in 1930 nog helemaal geen sprake kon zijn van het einde van de Duce – en al helemaal niet met de levensechte details die men pas vijftien jaar later zou leren kennen –, maar dat jaartal vormt wel de brug naar Laurel en Hardy.)

De regisseur, ‘van wie nog steeds niemand de ware identiteit kent’, noemde zich Cassius. (Ambitieus wel: Cassius was de Romeinse senator die samen met zijn zwager Brutus in 44 voor Christus de moord op Julius Caesar beraamde en uitvoerde.) De regisseur wilde de film opbouwen rond de karakteristieke bombastische poses die Mussolini aannam wanneer hij het volk toesprak. In tegenstelling tot de massa’s die de dictator toejuichten, zag Cassius het groteske van die houdingen: kinnebak omhoog, borst vooruit, de benen gespreid, vuisten in de zij of de armen over elkaar geslagen voor de borst. In Raster staat een foto uit 1940 waarin Mussolini en Hitler beiden om het stoerst tegenover elkaar poseren. (Soms, als je de vorige president van de Verenigde Staten bezig zag, kreeg je de indruk dat deze man wel heel goed naar opnames van Mussolini heeft gekeken – of zou dit soort groteske typisch zijn voor een bepaalde idee over autoritair leiderschap?) Hoe dan ook, Cassius ging er van uit dat de poses van de dictator tegelijk al een voorafspiegeling waren van zijn onafwendbare val – iets als ‘hoogmoed komt voor de val’?

Raaijmakers ontwikkelt een doorwrochte theorie over Cassius’ benadering van de val, waarbij de nadruk ligt op de fysieke tuimeling van het vallende lichaam. “In feite is één korte, stevige duw voldoende om de held van zijn voetstuk te doen tuimelen. Eerst helt hij licht voorover, schijnt dan te aarzelen – wat te doen: terug of verder? – helt dan verder naar voren, spreidt in wanhoop de armen, zweeft een kort ogenblik als een engel met gestrekte vleugels alsof hij zo weg zou willen vliegen, duikt dan naar beneden en raakt ten slotte met zijn hoofd de aarde.”

Het originele aan Cassius’ opzet was dat hij de politieke documentaire die hij in gedachten had wilde doorsnijden met fragmenten en verwijzingen naar de film The Night Owls met Stan Laurel en Oliver Hardy. Dat zou niet al te lastig zijn, want de regisseur werkte in de Hal Roach Studios, waar die film net was afgewerkt. Volgens Raaijmakers gaat Night Owls over de vicieuze cirkel waarin je terecht komt wanneer je een misdrijf pleegt om onder de veroordeling voor een ander misdrijf uit te komen. “Men valt dan niet éénmaal, maar voortdurend. Night Owls toont zo’n processie van vallen en valpartijen, – en daarom staat die film dan ook op zo’n voortreffelijke wijze model voor de reeks misslagen en misstappen die Mussolini’s loopbaan te zien heeft gegeven, …”

Kortom, de combinatie van Mussolini en Laurel & Hardy is op de eerste plaats een pretext om het te hebben over de fysieke aspecten, de rotaties en de uiteindelijke 180°-stand van het tuimelende (vallende) lichaam. De componist in Raaijmakers is bij al die vallen en tuimelingen niet alleen geïnteresseerd in de bewegingen van de lichamen, maar ook in de herrie die zij daarbij veroorzaken. In het ‘naschrift’ bij het artikel in Raster wijst hij op een zestal composities waaraan hij werkt, allemaal gebaseerd op (val)geluiden uit Night Owls (onder meer SHHH!, OW! en  The Soundman, waarin tot op de seconde de valgeluiden uit het draaiboek van de film worden uitgevoerd).

Cassius’ concept achter de val van Mussolini – de groteske lichamelijkheid van de protagonist als uitdrukking van totalitaire machtsuitoefening – is nog steeds actueel. In België en Nederland laten sommige nationaal-populistische coryfeeën zich eerder voorstaan op hun intellectuele kaliber, wat potjeslatijn incluis, maar types als Vladimir Poetin, Matteo Salvini of Donald Trump gebruiken maar al te makkelijk hun fysiek om te tonen hoe stoer zij wel zijn. Mussolini, Poetin, Salvini zetten bewust hun lichaam in als een instrument van politieke communicatie. Het maakt niet uit dat Salvini een buikje heeft of Trump een clownsponem; zij communiceren op een on-intellectuele wijze met hun publiek, van lichaam tot lichaam, als het ware. Hun fysieke communicatie bewijst niet alleen de lichamelijke kracht van de Leider, maar is ook een instrument in het aanwakkeren van de haat tegen de ‘intellectuele elite’, die niet met bloot bovenlijf poseert of rare smoelen trekt. Voor Salvini, Trump en Mussolini – over Poetin kan ik niet oordelen – hoort daarbij ook de groteske in het taalgebruik. De manier waarop zij taal inzetten in het contact met hun publiek maakt inhoud vrijwel irrelevant; niet wat zij meedelen, maar de vorm van het spreken of twitteren maakt de boodschap uit.

De drie versies van de val van Mussolini (Raaijmakers, Cassius en de held zelve) doen beeld en geluid samenvallen tot één metafoor. Het geweld dat je herkent achter de beelden van de gehangen Mussolini en het geluidsgeweld van Raaijmakers roepen zowel de terreur op die aan de val voorafgaat, als het hoopvolle van de omwenteling, de stilte na de storm. (Dit is zeker niet de interpretatie van de componist; die was niet of nauwelijks geïnteresseerd in de politieke betekenis van Mussolini en zijn val. Hij kon ook niet het minste begrip opbrengen voor het “puur theater” dat met Mussolini’s lijk werd opgevoerd: “… een mensonterende lynchpartij gericht op één persoon en niet op de fascistische beweging in haar totaliteit. Het ontaardde toen in een vernederend, overbodig en uitsluitend op vertoon van volksmacht geënt stuk straattheater, het Italiaanse volk onwaardig.” In de voorstelling van het Holland Festival wordt de dood van Mussolini dan ook begeleid door het prachtige liefdeslied Nous nous aimerons van Ernest Chausson. Niet de dood van de fascistische dictator krijgt de nadruk, maar het feit dat hij samen sterft met zijn geliefde Claretta).

Misschien heeft de val van Mussolini wel bijna tien jaar aangesleept. In hetzelfde jaar 1936 waarin de relatie met Clara Petacci werkelijk een aanvang neemt, lijkt de dictator op het toppunt van zijn macht. Na de verovering van Ethiopië in februari en de vlucht van keizer (negus) Haile Selassie, neemt de Italiaanse koning de erfelijke titel van Keizer van Ethiopië over. Mussolini heeft het grootste misprijzen voor de koning, maar ziet nu wel de kans om zichzelf de titel Primo Maresciallo dell’Impero (Eerste Maarschalk van het Rijk) aan te meten. Hij is nu de onbetwiste leider – van de beweging, van het volk, van de staat –, toegejuicht en vereerd door grote massa’s Italianen. Maar tegelijk – en dat blijkt ook overvloedig uit de dagboeken van Claretta – sluit hij zich steeds meer in zichzelf op. Hij heeft geen vrienden, wantrouwt iedereen en vindt dat hij omringd is door incapabele medewerkers. Is hij vreselijk onzeker of alleen maar ijdel? In ieder geval vermelden de dagboeken van Petacci eindeloze varianten van vragen en opmerkingen ‘Heb je mij gezien? Was ik goed? Was ik mooi? Wat hebben de mensen gejuicht! Jij hebt vast ook een jongere minnaar.’

Bovendien is de relatie met Claretta Petacci weliswaar blijkbaar zeer bevredigend, maar ook behoorlijk ingrijpend in Mussolini’s dagelijkse werkorganisatie. Hoewel het een publiek geheim is dat de Duce een (nieuwe) jonge minnares heeft, mag zij op geen enkele manier met zijn officiële leven in verband worden gebracht. Hij woont trouwens samen met zijn wettige echtgenote, met wie hij ook verplicht op vakantie gaat, en hij houdt er nog een aantal andere bijzitten op na. Dat leidt in de dagboeken van Claretta tot een onophoudelijke serie van pijnlijke, ontluisterende, maar ook hilarische beschrijvingen van hoe de grote Leider onder de plak zit bij zijn vrouwen. Tien, vijftien keer per dag belt hij zijn minnares, niet alleen om te controleren wat zij uitvoert, maar ook om haar gerust te stellen dat hij niet bij een ander zit. Dat telefoneren moet overigens, wanneer hij thuis is, stiekem gebeuren want zijn vrouw Rachele mag niets merken. Hij belt ’s nachts, wanneer zij slaapt, of ‘ik bel nu even, want Rachele is nog niet terug van het theater’. In het theater of de opera overigens moet Petacci wel aanwezig zijn, maar zij kan niet bij hem in de loge zitten. Claretta is dan dolgelukkig als het hen lukt om elkaar even aan te kijken, of als hij onopvallend naar haar kan glimlachen. Kortom, uit de dagboeken van Clara Petacci komt de relatie met de Duce over als de eerste de beste verboden puberliefde. De dictator blijkt een sukkel die de pantoffel kust van zijn jonge liefje.

Er zijn tijden geweest waarin de heerser wel kon verdwijnen, maar zijn rijk bleef bestaan. Dat waren de twee lichamen van de vorst: een sterfelijk fysiek lichaam en een onsterfelijk politiek lichaam. In monarchieën als Nederland of België lijkt dit systeem nog steeds te werken; of het in het Verenigd Koninkrijk in stand blijft na de dood van Elisabeth II is nog maar de vraag. Maar Mussolini (en ook Hitler) identificeerde het regime met zichzelf, dat wil zeggen met zijn wil en zijn lichaam. Het is dan misschien ook geen toeval dat er vrijwel tegelijk een punt kwam aan zijn leven en aan dat van het regime, dat de val van Mussolini een einde maakte aan zijn fysieke en aan zijn politieke lichaam.